رهبانیت در روسیه

«صومعه» های ارتودوکس، یکی از زیباترین مکان های دیدنی روسیه هستند. معروف ترین و شاید زیباترین صومعه مسکو، صومعه «نووودویچی» است. صومعه «سالاوکی» از دیگر صومعه های مشهور روسیه است. شهر «سوزدال» (Suzdal) در نزدیکی مسکو هم پر است از صومعه و کلیساهای زیبا و تاریخی.

صومعه «نووودویچی»

همان طور که می دانید رهبانیت مختص به روسیه نبوده و در اروپای کاتولیک هم نقش پررنگی داشته. صومعه ها در طول تاریخ مکانی برای تعلیمات دینی، عبادت و امور خیریه بوده و از نظر اقتصادی (حداقل در روسیه) تا حدودی خودکفا هستند.
نزدیک ترین معادل برای «صومعه» (به روسی: «ماناستیر») در فرهنگ ایران، «خانقاه» است و همان طور که در اسلام ایرانی، صوفی و درویش داریم، در روسیه هم راهب و درویش هست.

در این مطلب کوتاه سعی کرده ام با معادل سازی، افرادی را که در مذهب ارتودوکس روسیه رهبانیت و زهد پیشه کرده و خود را وقف عبادت می کنند، معرفی کنم. ناگفته پیداست که این معادل سازی تنها به منظور آشنایی با فرهنگ دینی روسیه صورت گرفته و به هیچ عنوان مبنای علمی نداشته و قابل استناد نیست.

درویش
«یورُدیوی» (Yurodivy) افرادی بودند که با پشت پا زدن به امور دنیوی و خودداری از داشتن هرگونه ملک و دارایی، با دریافت صدقه از مردم امرار معاش می کردند و سعی داشتند مانند حضرت مسیح زندگی خود را وقف امور دینی کنند. این افراد خیلی پایبند قوانین نبودند، به صومعه وابستگی نداشتند، خرقه پوش بودند و مانند ملا نصرالدین رفتار عجیب غریب و خاصی داشتند. بعضی از عوام، کرامات خاصی را به این افراد نسبت می دادند که موجب شهرت آن ها می شد.
در تاریخ آمده است که یک «یورُدیوی»، تزار «ایوان مخوف» را نفرین می کند و ایوان مخوف که به شدت مذهبی و بی رحم بود، از ترس به خلوت کلیسا پناه برده و دست به دعا می شود.

فقیر
«استرانیک» (Strannik) یا «کالیکا» (Kalika) افرادی بودند که دست خالی و اغلب پیاده و حتی بدون پاپوش به مکان های مقدس سفر کرده و با نواختن ساز (گوسلی) و خواندن آوازهای مذهبی امرار معاش می کردند. بعضی از آن ها خود را حتی به یونان و فلسطین هم رسانده بودند. آن ها هم مانند «یورُدیوی» ها سعی داشتند مانند حضرت مسیح زندگی کنند و ارتباط خاصی با صومعه نداشتند.
معروف ترین «استرانیک» روسیه، «راسپوتین» شخصیت رازآلود تاریخ روسیه است که به دربار تزار روسیه راه یافت، امین «نیکلای دوم» آخر تزار روسیه و به خصوص همسر او شد و بر خلاف ظاهر و ادعایش، بسیار عیاش و زنباره بود.
لازم به ذکر است که همه «استرانیک» ها نیت مذهبی نداشتند. عده ای هم بودند که به خاطر معلولیت یا به دلایل دیگر، نمی توانستند رعیتی کنند و با همین نواختن موسیقی و آوازخوانی، به نام مسیح از مردم صدقه می گرفتند و زندگی می گذراندند. امروزه در زبان روسی به معلول «Kaleka» می گویند که ریشه در همان «کالیکا» دارد.

خادم
«ترودنیک» (Trudnik) کسانی هستند که به صورت داوطلبانه به خدمت کلیسا و صومعه در می آیند. این افراد همسر و فرزند دارند، لزوما در کلیسا و صومعه زندگی نمی کنند، لباس معمولی می پوشند و تعهدات مذهبی خاصی ندارند.

صوفی
«ماناخ» (Monakh) یا راهب شدن آسان نیست و مستلزم طی کردن مراحل مختلف و ادای سوگند است. بر خلاف کشیش های ارتودوکس و خادمان، راهب و راهبه ها نمی توانند همسر اختیار کنند و نباید هیچ ملک و دارایی داشته باشند.
برای راهب شدن، فرد باید حداقل به مدت ۶ سال به عنوان «پاسلوشنیک» (Poslushnik) که به روسی یعنی مطیع، در صومعه خدمت و زندگی کند، اما منعی برای حضور در جامعه ندارد.
طلبه هایی که حوزه علمیه را تمام کرده اند، از طی کردن این دوره معاف هستند. در روسیه هم مانند ایران بعد از دیپلم، به جای دانشگاه می توان وارد «سمیناری» (Seminary) یا همان «حوزه علمیه» شد و درس طلبگی خواند. فارغ التحصیلان می توانند با طی تشریفاتی کشیش بشوند. در روسیه حدود ۵۰ «سمیناری» ارتودوکس فعالیت می کنند.

بعد از اتمام دوره «پاسلوشنیک»، به راهب یا راهبه اجازه داده می شود «چُتکی» (Chetki) یا همان تسبیح به دست بگیرد و «ریاسا» (Ryasa) یا همان عبا به تن کند. اما این پایان ماجرا نیست. راهب باید چند دوره دیگر را هم بگذراند که مدت آن به رفتار و صلاحیت فرد و نظر مسئولان صومعه بستگی دارد. در نهایت پس از مراسم رسمی و ادای سوگند فقر و پرهیزکاری و اطاعت، شخص رسما راهب می شود.

راهب ها و راهبه ها، زندگی خود را وقف دین کرده و کشیش ها را در انجام امور کلیسا و برگزاری مراسم دینی یاری می رسانند. اما کارشان فقط عبادت و پرهیزکاری نیست و معمولا کشاورزی می کنند و تا حدودی هم در جامعه حضور دارند.

شاید معروف ترین راهب روسیه، «آندری روبلوف» (Andrei Rublev) بزرگ ترین و معروف ترین نقاش شمایل های مذهبی روسیه باشد. همان کسی که زندگی او موضوع چندین کتاب و فیلم و از جمله فیلمی از «آندری تارکوفسکی» کارگردان فقید روسی هم بوده.
جالب این که گران ترین و لوکس ترین منطقه مسکو، به یاد این راهب، «روبلیوفکا» (Rublyovka) نام دارد!

زاهد
راهب هایی هم هستند که تازه بعد از طی همه این مراحل، صومعه را ترک کرده و خلوت نشینی پیشه می کنند. به این افراد «سخیمنیک» (Skhimnik) گفته می شود که شاید بشود آن را زاهد ترجمه کرد.
البته تنها «سخیمنیک» ها نیستند که ترک دنیا می کنند. «آتشِلنیک» (Otshelnik) کسانی هستند که برای عبادت به دشت و بیابان پناه می برند، بدون آن که در صومعه و کلیسا خدمت کرده یا آموزش های مذهبی دیده باشند.

این هم نیایشی به زبان روسی که ممکن است در یک کلیسا یا صومعه بشنوید (مزامیر، باب ۱۰۳، آیه های یک و دو):
ای جان من خداوند را متبارک بخوان!
و هر چه در درون من است، نام قدوس او را متبارک خواند!
ای جان من، خداوند را متبارک بخوان و جمیع‌ احسان‌های‌ او را فراموش‌ مکن!

امیدوارم کسانی که در امور مذهبی تخصص دارند، شباهت ها و تفاوت های رهبانیت در مسیحیت و تصوف را به طور علمی مورد بررسی و مطالعه قرار دهند.

بهروز بهادری فر

مطالب مرتبط:
اینفوگرافیک: تاریخچه مسیحیت و اسلام در روسیه
نقشه ادیان و مذاهب روسیه
روزه در کلیسای ارتودوکس روسیه
صومعه «نووودویچی»
«گوسلی»، قدیمی ترین ساز روس
جزایر «سالاوکی»

صومعه «سالاوکی»

عکس های بیشتر در ادامه…

صومعه Pskovo-Pechersky در غرب روسیه و در نزدیکی مرز استونی
عکس: Alexey Saltykov

شهر سوزدال (Suzdal) در نزدیکی مسکو

صومعه Pskovo-Pechersky در غرب روسیه و در نزدیکی مرز استونی
عکس: Alexey Saltykov

دسته مذهبی (Крестный ход) کنار صومعه «سالاوکی»
مسیحیان ارتودوکس، در مراسم خاصی مانند «خاج شویان» و «عید پاک» و همین طور در مواردی برای دور کردن بلا، با در دست داشتن چراغ و پرچم و صلیب و تمثال های حضرت مسیح (Icon)، چند بار دور کلیسا یا صومعه می چرخند یا بین ساختمان های کلیسا پیاده روی می کنند.